汉藏合璧《班丹扎释生死轮回图说略》校释与研究

李志明

（兰州大学历史文化学院 甘肃兰州730020）

引言

生死轮回图（སྲོསྒྲིད་པའསྒྲི་འཁོཀོར་ལཀོ།）也称“五趣生死轮”或“六道轮回图”，简称“生死轮”，是佛教图像艺术中最常见的主题之一，用以讲说生死轮回、因果报应、十二因缘等佛教基本教义，曾流传在印度、中国内地和日本，现今则主要见于藏传佛教寺院。生死轮回图的文献依据是《根本说一切有部毗奈耶》（简称《根有部律》）卷三十四“展转食学处”①参见《大正新修大藏经》第23册，第810—816页。，藏译本在《律分辨教》（འདུལ་བོ་རྣམ་པར་འབྱརྩེད་པ།）卷五十②参见《中华大藏经〈甘珠尔〉（对勘本）》，第7册，北京：中国藏学出版社，2006:271—291.。此外，藏文大藏经《丹珠尔》部收录的《别解脱经集律广注》（སཀོ་སཀོར་ཐར་པའསྒྲི་མདཀོ་རྒྱེ་ཆརྩེར་འགྲོརྩེལ་པ་འདུལ་བོ་ཀུཾནེ་ལས་བོཏུས་པ།）卷二十五也有生死轮画法的相关记载③参见《中华大藏经〈丹珠尔〉（对勘本）》，第85册，北京：中国藏学出版社，2001:1111—1116.。

公元5世纪晚期的印度阿旃陀（Ajanta）石窟第17窟生死轮壁画，是现存最早的生死轮回图。我国境内所见较早的生死轮，有9世纪后半叶的新疆库木吐拉（Kumtura）石窟第75窟生死轮壁画，10世纪初期的甘肃榆林窟第19窟生死轮壁画，11世纪的西藏阿里塔波寺（Tabo）生死轮壁画，12世纪西藏阿里白东布（བོརྩེ་སྡེཀོང་པཀོ།）石窟寺的生死轮壁画和13世纪重庆大足宝顶山的生死轮雕塑等。学界对生死轮的研究，起初大都是针对上述壁画和雕塑的个案研究，侧重对生死轮所刻画的三毒、五/六道、十二因缘等内容在佛经中的依据进行考察①参见Waddell,L.Augustine.The Buddhist Pictorial Wheel of life,Journal of the Royal Asiatic Society of Bengal 61,pt.1,no.3(1892):pp.133-155;Waddell,L.Augustine.Buddha’s Secret from a Sixth-Century Pictorial Commentary and Tibetan Tradition.Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland(Apr.1894):pp.367-384；张伯元.安西榆林窟“六道轮回图”考释[J].敦煌研究,1998(1)；赫尔穆特·F·诺伊曼.耿江萍,译，廖旸,校.12世纪西藏西部白东布石窟寺的生死轮图[G]//张长虹,廖旸,主编.越过喜马拉雅：西藏西部佛教艺术与考古译文集.成都：四川大学出版社，2007:79—89页；王彬.“六趣轮回图”略考[J].吴越佛教,第7卷，2012:149—152.。美国学者太史文（Stephen F.Teiser）在吸收前人研究成果的基础上，对以上几处重要的生死轮遗存做了比较研究，探讨了经典记载和地方实例之间的差别，对生死轮的时空流变进行了探究，认为生死轮的每一次刻画近乎一种再创造（reinventing）②Stephen F.Teiser,Reinventing the Wheel:Paintings of Rebirth in Medieval Buddhist Temples.Seattle and London:University of Washington Press,2008；太史文.地方式和经典式：甘肃和四川生死轮回图[G]//胡素馨,主编.佛教物质文化：寺院财富与世俗供养.上海：上海书画出版社，2003:220—241.。

以往除10世纪的榆林窟生死轮壁画和13世纪的重庆大足宝顶山生死轮雕塑以外，我国内地尚未发现年代较早的生死轮回图。近年来，谢继胜先生等在甘肃永登红城感恩寺发现了一铺15世纪的生死轮回图壁画。研究表明：“此铺生死轮回图是一幅使用藏式题材的汉式绘画，是15世纪末汉藏艺术相互融合的杰出作品，对于研究汉藏之间的文化交流具有十分重要的价值。”[1]该图位于感恩寺金刚殿西侧北壁，与榆林窟、库木吐拉、白东布等地生死轮所处位置相同，当是遵循佛陀“于寺门屋下（སྒོཀོ་ཁོང་།）画五趣生死轮”的指示。感恩寺生死轮图像损毁严重，于五道中仅存天、人、饿鬼三道，缺畜生道与地狱道。但是每个环节均有汉藏文对照的榜题，现存27处，其中有明代藏传佛教高僧班丹扎释（དཔལ་ལྡེནེ་བོཀྲ་ཤེསྒྲིས1377—？）于正统九年（1444）用汉藏两种文字写成的略述生死轮渊源的文章。班丹扎释旁征博引多部汉藏佛经，论述了生死轮回图的经典依据与绘画特点，我们将其定名为《班丹扎释生死轮回图说略》（下文简称《说略》）。

《说略》对于研究生死轮的流变史和明代汉藏佛教交流史均有重要意义，但目前仅有魏文先生的录文。魏文在硕士论文中最先著录了《说略》，接着又在《红城感恩寺考察报告》一文中再次著录，此后他参与撰写的《藏传佛教艺术发展史》和《北京藏传佛教艺术》两部著作亦有著录③参见魏文.甘肃红城感恩寺及其壁画研究[D].北京:首都师范大学，2009:16—20，59—61；魏文.甘肃红城感恩寺考察报告[G]//谢继胜,主编.汉藏佛教美术研究,北京：首都师范大学出版社，2010:405—410；谢继胜,主编.藏传佛教艺术发展史（上）[M].上海：上海书画出版社，2010:484—488；谢继胜,魏文,贾维维,主编.北京藏传佛教艺术（明）[M].2010:362—368.。经对比，以上录文均漏录藏文第14行，仅在个别地方略有改动。魏文等人的研究侧重从汉藏佛教艺术交流的角度整体考察感恩寺的艺术风格，对于《说略》本身研究不多，对其内容未做考释，也未将《说略》藏文进行汉译，只是笼统说汉藏文“内容大致相当”[2]或“互相对应”[3]。由于感恩寺生死轮回图保存现状并不乐观、《说略》本身存在多处错误等原因，以致现有录文特别是藏文部分错讹较多。有鉴于此，笔者不揣谫陋，在已有研究的基础上，对这一重要文献进行校勘，将汉文部分进行标点，将藏文部分译成汉文，并对相关内容进行初步考释。

一、录文与翻译

本稿录文依据笔者2020年8月31日、9月26日在感恩寺拍摄的高清图片④2020年8月31日、9月26日，笔者分别与兰州大学刘铁程老师、王志豪博士，西北师范大学王海峰老师前往感恩寺考察。承蒙感恩寺文物管理所巴余祥、缪定款二先生提供便利，获取了《说略》一文的清晰图片，在此谨致谢忱。，同时参校“前录文”，即现有魏文先生的四次录文。原文书写错误的，径在括号内改正。本稿与“前录文”不同之处，在注释中一一标出。《说略》中引自佛经的部分，分别以《大正新修大藏经》和中华大藏经《甘珠尔（校勘本）》的相应内容进行校勘。

（一）汉文《说略》

1.《根本说一切有部毗奈耶》卷第三十四。唐三藏法师义净奉制译。

2.尔时薄伽梵在王舍城羯阑释迦池竹林园中，时具寿大目干①原文作“乾”，应是“干”之繁体。“前录文”将此处与第14、16、19行之“干”皆误作“犍”。连于时时中常往

3.捺落迦②“前录文”将“捺”误作“奈”。捺落迦是梵文“Naraka（地狱）”音译。、傍生、饿鬼、人、天诸趣慈悲观察：于捺落迦中，见诸有情备受刀剑斩斫其

4.身、尿（屍）粪煻煨猛焰炉炭烧煮等苦；于傍生中，见其更互相食噉等苦；于饿鬼处，见

5.为种种饥渴所逼等苦；于诸天处，见将坠堕、受（爱）别离苦；于人趣中，见有种种艰辛

6.求觅资生衣食、杀罚等苦。既见是已，于四众中普皆宣告：“诸人当知，如我所见五

7.趣差别、苦乐之报皆悉不虚，汝等应信，勿致疑惑。受苦报者，恶业所招，谓杀、盗、邪

8.淫,乃至邪见、不敬三宝、欺慢尊亲、无慈愍心、不持禁戒③“前录文”将“戒”误作“以”。，由斯恶行得苦异熟。受乐

9.报者，善业所感，谓不杀盗，乃至不邪见，崇信三宝，敬重尊亲，具慈愍心，奉持禁戒，

10.由斯善行得乐异熟。”诸人闻④“前录文”将“闻”误作“间”。已，叹未曾有，悉皆举手高声唱言：“善哉，圣者能为！我

11.等育（盲）冥之辈，但见现在，不睹未来。亲于五趣观善恶事，还来相告，我等始知报应

12.影响必不唐捐。从今已去，改恶修福，希生善道，不堕恶趣。”是时四众既自闻也（已），皆

13.作是念。我之男女或弟子等常为恶业，不勤修习清净梵行。欲令弃舍诸恶业故，

14悉皆将至圣者大目干连处，令其听法。既闻法已，冀⑤“前录文”将“冀”误作“共”。修善行，免堕恶趣，证殊胜果。

15.当尔之时，四众云集，来听法要，人众喧嚣。

16.世尊知而故问具寿阿难陀曰：“何故大目干连处四众云集？”时阿难陀白佛言：“世

17.尊，具寿大目干连游行五趣，见诸苦恼，于四众中具说其事，由此诸人为听法故，

18.皆来集会。”

19.尔时世尊告阿难陀：“非一切时处当（常）有大目干连，如是之辈，颇亦难得。是故，我今勑

20.诸苾芻于寺门屋下画此生死轮也。”⑥以上引文参见《大正新修大藏经》第23册，第811页。

21.此经义繁，不能具引。出大藏尊字函。

22.今此生死轮图者，据大藏《一切有部毗捺[奈]耶律》，名曰“生死轮”者，藏

23.四部律名曰“有轮”，其义则一也。然此画像式,依经所明及考

24.他经印正。此轮脐间名“溉灌轮”，又云“水灌（罐）”，亦云“水车”，其义⑦“前录文”将“义”误作“意”。亦同

25.也。此言水灌（罐）者，借喻中有也。中有身，六道有情，从命终后至

26.未生诸趣之间，名“中有身”也。其水灌（罐）外露现足者，即诸众生未

27.死之前身形足也；露现头者，诸众生未受生前身之头也。又，中

28.有身各各形象、五色光明，番藏出《轮藏》中及《难陀住胎经》也。其

29.地狱八寒八热、受苦报趣、人天宫土、各各相貌、苦乐受用，出大

30.藏《因本经》，番藏出《正地根本经》及《轮藏》中也。其六根各各表像，

31.出《楞严经》，番藏出《轮藏》中也。余于禅余之暇，因弟子西天南印

32.土室哩药吉烁啰持此图来，请余校正，余观是图，既而阅究经

33.律校正。其理则无穷也。呜呼！六道有情，无不是我生身父母。凡

34.六道中，人身难得，既得人身，易至坏灭，死后不无还复受生，[生]⑧根据上下文及藏文部分，此处似漏一“生”字。非由

36.是以常人应当远离十恶、精修十善，免于恶趣。虽然如是，三界轮

37.回，有苦无乐。中根之人求善知识,修解脱道。上根之人既修十善，

38.发菩提心，不为自求，广行六度万行，修积二资、自他二行，精修菩

40.人厌恶修善，免于恶趣。犹以有人谓非教出，故引经律，以释胸臆

41.之论。伏愿以兹善利，祝讃

42.皇图于万万年，佛教兴隆于攸久年。

43.大明正统九年岁次甲子新正吉日。

44.大隆善寺灌顶净觉西天佛子大国师班丹劄释巴藏卜谨志。

45.时弘治六年岁在癸丑孟秋上吉日谨依京板印图画录。

（二）藏文《说略》

1.༄། སྲོསྒྲིད་པའསྒྲི་འཁོཀོར་ལཀོའསྒྲི་བྱུང་ཚུལ་ནེསྒྲི།ལུང་རྣམ་འབྱརྩེད་ལས།སངས་རྒྱེས་བོཅེཀོམ་ལྡེནེ་འདས་རྒྱེལ་པཀོའསྒྲི་ཁོབོ་འཀོད་མའསྒྲི་ཚལ་ཀོ་ལནེ་ད་ཀོའསྒྲི་

2.གེནེས་ནེས་བོཞུགེས་སཀོ། ཚཚེ་དང་ལྡེནེ་པ་ཤཱི་རསྒྲིའསྒྲི་བུ་དང་། མརྩེའུ་འགེལ་③མརྩེའུ་འགེལ（目干连），德格版、丽江版、校勘本作མམཽད་གེལ，拉萨版作མཀོའུ་དགེལ。གྱིསྒྲི་བུ་ཆརྩེནེ་པཀོ་གེཉིསྒྲིས་ཀྱསྒྲི་ཀུཾནེ་ཏུ་སྤྱོཀོད་པ་ནེསྒྲི་དུས་དང་④德格版《大藏经》缺དུས་དང二字。丽江版、拉萨版、校勘本不缺。དུས་སུ་སརྩེམས་ཅེནེ་དམྱལ་

3.བོར་རྒྱུ་བོ་དང་། དུད་འགྲོཀོར་རྒྱུ་བོ་དང་། ཡེསྒྲི་དགེས་⑤现在统一写作ཡེསྒྲི་དྭགེས，德格版、丽江版、校勘本作ཡེསྒྲི་དགེས，拉萨版作ཡེསྒྲི་དྭགེས。སུ་རྒྱུ་བོ་དང་། ལྷར་རྒྱུ་བོ་དང་། མསྒྲིར་རྒྱུ་བོར་འགྲོཀོ་བོ་ཡེསྒྲིནེ་པས་དརྩེ་གེཉིསྒྲིས་ཀྱསྒྲིས་དརྩེ་དགེ་ཏུ་བོརྒྱུས་ནེས་

4.འཛམ་བུའསྒྲི་གླསྒྲིང་དུ་འཀོངས་ཏེརྩེ་འཁོཀོར་བོཞེསྒྲི་པཀོ་དགེ་ལ་སརྩེམས་ཅེནེ་དམྱལ་བོ་པའསྒྲི་སརྩེམས་ཅེནེ་རྣམས་ཀྱསྒྲི་དབྱུར་(དབྱུང)བོ་དང་།བོཏུབོ་(གེཏུབོ)བོ་དང་།བོཅེད་པ་དང་།གེཤེརྩེགེས་(གེཤེརྩེགེ)པ་

5.ལ་སཀོགེས་པའསྒྲི་སྡུགེ་བོསྔོལ་དང་། དུད་འགྲོཀོ་རྣམས་ཀྱསྒྲི་གེཅེསྒྲིགེ་ལ་གེཅེསྒྲིགེ་ཟ་བོར་ལ་སཀོགེས་པའསྒྲི་སྡུགེ་བོསྔོལ་དང་།ཡེསྒྲི་དགེས་རྣམས་ཀྱསྒྲིས་བོཀྲརྩེས་པ་དང་

6.སྐོཀོམ་པ་ལ་སཀོགེས་པའསྒྲི་སྡུགེ་བོསྔོལ་དང་། ལྷ་རྣམས་ཀྱསྒྲི་འཆསྒྲི་འཕཀོ་བོ་དང་། ལྟུང་བོ་དང་། རྣམ་པར་འཐཀོར་བོ་དང་།རྣམ་པར་འཇྀསྒྲིགེས་(འཇྀསྒྲིགེ)པ་ལསཀོགེས་པའསྒྲི་

7.སྡུགེ་བོསྔོལ་དང་། མསྒྲིའསྒྲི་རྣམས་ཀྱསྒྲི་ཚཚོལ་བོ་དང་ཆགེས་པ་ལསཀོགེས་པའསྒྲི་སྡུགེ་བོསྔོལ་གེང་དགེ་ཡེསྒྲིནེ་པ་དརྩེ་དགེ་བོརྗེཀོད་པར་བྱརྩེད་པས་གེང་ལ་ལའསྒྲི་ལྷནེ་ཅེསྒྲིགེ་གེནེས་པ་དང་།

8.ཉིརྩེ་གེནེས་ཚངས་པར་སྤྱོཀོད་པ་ལ་མངཀོནེ་པར་མསྒྲི་དགེའ་བོ་དརྩེ་དགེ་དརྩེས་ཁྲོསྒྲིད་དརྩེ་ཚཚེ་དང་ལྡེནེ་པ་ཤཱི་རསྒྲིའསྒྲི་བུ་དང་། མརྩེའུ་འགེལ་གྱིསྒྲི་བུ་ཆརྩེནེ་པཀོ་གེཉིསྒྲིས་གེ་ལ་བོ་དརྩེར་སཀོང་སྟོརྩེ་ཕྱིསྒྲིནེ་

9.ནེས་ཚཚེ་དང་ལྡེནེ་པ་ཤཱི་རསྒྲིའསྒྲི་བུ་དང་། མརྩེའུ་འགེལ་གྱིསྒྲི་བུ་ཆརྩེནེ་པཀོ་གེཉིསྒྲིས་ཡེང་དགེ་པར་འདཀོམས་སུ་བོཆཀོལ་(འཆཀོལ)པར་བྱརྩེད།ཡེང་དགེ་པར་རྗེརྩེས་སུ་སྟོཀོནེ་དུ་

10.འཚཚོལ་བོར་བྱརྩེད་ཅེསྒྲིང་ཚཚེ་དང་ལྡེནེ་པ་ཤཱི་རསྒྲིའསྒྲི་བུ་དང་། མརྩེའུ་འགེལ་གྱིསྒྲི་བུ་ཆརྩེནེ་པཀོ་གེཉིསྒྲིས་ཀྱང་ཡེང་དགེ་པར་འདཀོམས་པར་བྱརྩེད།ཡེང་དགེ་པར་རྗེརྩེས་སུ་སྟོཀོནེ་པར་བྱརྩེད་དཀོ།

11.ཚཚེ་དང་ལྡེནེ་པ་ཤཱི་རསྒྲིའསྒྲི་བུ་ད ང་། མརྩེའུ་ འགེལ་གྱིསྒྲི་བུ་ཆརྩེནེ་པཀོ་ གེཉིསྒྲིས ་ ཀྱསྒྲིས་ཡེང་དགེ་པར ་གེཏེམས་ཤེསྒྲིང་། ཡེང་དགེ་པར་རྗེརྩེས་སུ་བོསྟོནེ་པ་ནེ་དརྩེ་དགེ་ཚངས་པར་སྤྱོཀོད་པ་

12.ལ་མངཀོནེ་པར་དགེའ་ཞེསྒྲིང་གེཀོང་དུ་ཁྱེད་པར་ཡེང་རྟཀོགེས(རྟཀོགེ)་པར་བྱརྩེད་དཀོ། ། དརྩེའསྒྲི་ཚཚེ་(ནེ)ཚཚེ་དང་ལྡེནེ་པ་ཤཱི་རསྒྲིའསྒྲི་བུ་དང་། མརྩེའུ་འགེལ་གྱིསྒྲི་བུ་ཆརྩེནེ་པཀོ་གེཉིསྒྲིས་འཁོཀོར་བོཞེསྒྲི་པཀོ་དགེ་གེསྒྲིས་

13.ཀུཾནེ་ཏུ་བོསྐོཀོར་ཅེསྒྲིང་འཁོཀོད་དཀོ། ། དརྩེ་ནེས་བོཅེཀོམ་ལྡེནེ་འདས་ཀྱསྒྲིས་ཚཚེ་དང་ལྡེནེ་པ་ཀུཾནེ་དགེའ་བོཀོ་ལ་བོཀོའ་སྩོལ་པ། ཀུཾནེ་དགེའ་བོཀོ་གེཀོང་གེསྒྲིས་དགེརྩེ་སླཀོང་ཤཱི་རསྒྲིའསྒྲི་བུ་དང་

14.མརྩེའུ་འགེལ་གྱིསྒྲི་བུ་ཆརྩེནེ་པཀོ་གེཉིསྒྲིས་འཁོཀོར་བོཞེསྒྲི་པཀོ་དགེ་གེསྒྲིས་ཀུཾནེ་ཏུ་བོསྐོཀོར་ཅེསྒྲིང་འཁོཀོད་པའསྒྲི་རྒྱུ་ནེསྒྲི་གེང་ཡེསྒྲིནེ། རྐྱེརྩེནེ་ནེསྒྲི་གེང་ཡེསྒྲིནེ། བོཙུནེ་པ་ཚཚེ་དང་ལྡེནེ་པ་ཤེ་རསྒྲིའསྒྲི་བུ་དང་།⑥“前录文”均脱漏此行内容。

15.ཞེརྩེས་པ་ནེས་ཡེང་དགེ་པར་རྗེརྩེས་སུ་བོསྟོནེ་པའསྒྲི་བོར་གེཀོང་དང་འདྲ། དརྩེ་དགེ་ཚངས་པར་སྤྱོཀོད་པ་ལ་མངཀོནེ་པར་དགེའ་ཞེསྒྲིང་གེཀོང་དུ་ཁྱེ་ཡེང་ཁྱེད་པར་རྟཀོགེས་⑦根据经文，此处གེཀོང་དུ་ཁྱེ་ཡེང་ཁྱེད་པར་རྟཀོགེས应为གེཀོང་དུ་ཁྱེད་པར་ཡེང་རྟཀོགེས前录文将རྟཀོགེས误作རྔཀོགེས。པར་བོགྱིསྒྲིད་དརྩེ་

16.བོཙུནེ་པ་ཚཚེ་དང་ལྡེནེ་པ་ཤཱི་རསྒྲིའསྒྲི་བུ་དང་། མརྩེའུ་འགེལ་གྱིསྒྲི་བུ་ཆརྩེནེ་པཀོ་གེཉིསྒྲིས་འཁོཀོར་བོཞེསྒྲི་པཀོ་དགེ་གེསྒྲིས་ཀུཾནེ་ཏུ་བོསྐོཀོར་ཅེང་(ཅེསྒྲིང)མཆསྒྲིས་པའསྒྲི་རྒྱུ་ནེསྒྲི་དརྩེ་ལགེས། རྐྱེརྩེནེ་ནེསྒྲི་དརྩེ་ལགེས་སཀོ།

17.དརྩེ་ནེས་བོཆཀོམ་(བོཅེཀོམ་)ལྡེནེ་འདས་ཀྱསྒྲིས་ཀུཾནེ་དགེའ་བོཀོ་ལ་བོཀོའ་སྩོལ་པ། ཐམས་ཅེནེ་དུ་དགེརྩེ་སླཀོང་ཤཱི་རསྒྲིའསྒྲི་བུ་དང་། མརྩེའུ་འགེལ་གྱིསྒྲི་བུ་ཆརྩེནེ་པཀོ་གེཉིསྒྲིས་ལྟ་བུ་དགེ་

18.མསྒྲི་འབྱུང་བོའསྒྲི་སྒོཀོ་ཁོང་དུ་ཆ་ལྔ་པའསྒྲི་འཁོཀོར་ལཀོ་བྲསྒྲི་པར་རྗེརྩེས་སུ་གེནེང་ངཀོ། །⑧以上引文参见中华大藏经《甘珠尔（校勘本）》第7册，第271—274页。ལས་གེང་བོགྱིསྒྲིད་ནེ་འགྲོཀོ་བོ་གེང་དུ་སྐྱརྩེ་བོ། གེཞུང་འདསྒྲི་ཉིསྒྲིད་ཆཀོད་(ཚཚོང)དཔཀོནེ་

19.གྱིསྒྲི་བུས་དྲསྒྲིས་པ། འཕགེས་པ་འདསྒྲི་དགེསྒྲིས་(དགེ་གེསྒྲིས)ལས་ཅེསྒྲི་བོགྱིསྒྲིད་ནེ་ལས་དརྩེའསྒྲི་རྣམ་པར་སྨསྒྲིནེ་པས་སརྩེམས་ཅེནེ་དམྱལ་བོ་དགེ་ཏུ་སྐྱརྩེས་ཤེསྒྲིང་དརྩེས་དརྩེ་ལྟར་དབྱུང་བོ་དང་། གེཏུབོ་པ་དང་། བོཅེད་(གེཅེད)པ་དང་།གེཤེརྩེགེས་(གེཤེརྩེགེ)པ་

20.ལསཀོགེས་པའསྒྲི་སྡུགེ་བོསྔོལ་ཉིམསུ་མྱཀོང་བོར་གྱུར།བོཞེསྒྲིནེ་བོཟངས་འདསྒྲི་དགེ་གེསྒྲིས་མསྒྲི་དགེརྩེ་བོའསྒྲི་བོཅུའསྒྲི་ལས་ཀྱསྒྲི་ལམ་དགེརྩེ་(དགེ)ཆརྩེར་ཀུཾནེ་ཏུ་སྟོརྩེནེ་(བོསྟོརྩེནེ)ཅེསྒྲིང་གེཀོམས་པར་བྱས་ལནེ་མང་དུ་བྱས་པས་ལས་དརྩེའསྒྲི་

21.རྣམ་པར་སྨསྒྲིནེ་པས་སརྩེམས་ཅེནེ་དམྱལ་བོ་རྣམསུ་སྐྱརྩེས་ཤེསྒྲིང་དརྩེས་ད་ལྟར་དབྱུང་བོ་ལསཀོགེས་པའསྒྲི་སྡུགེ་བོསྔོལ་དགེ་ཉིམསུ་མྱཀོང་བོར་འགྱུར་རཀོ། འཕགེས་པ་འདསྒྲི་དགེ་གེསྒྲིས་ཀྱང་ལས་ཅེསྒྲི་བོགྱིསྒྲིས་ནེ་ལས་དརྩེའསྒྲི་

22.རྣམ་པར་སྨསྒྲིནེ་པས་དུད་འགྲོཀོ་རྣམསུ་སྐྱརྩེས་ཤེསྒྲིང་དརྩེས་ད་ལྟར་གེཅེསྒྲིགེ་ལ་གེཅེསྒྲིགེ་ཟ་བོ་ལསཀོགེས་པའསྒྲི་སྡུགེ་བོསྔོལ་དགེ་ཉིམསུ་མྱཀོང་བོར་འགྱུར། བོཞེསྒྲིནེ་བོཟངས་འདསྒྲི་དགེསྒྲིས་ནེསྒྲི་མསྒྲི་དགེརྩེ་བོ་བོཅུའསྒྲི་ལས་ཀྱསྒྲི་ལམ་དགེ་ཆརྩེས་

23.སྲོབོ་པ་དང་། ཆརྩེས་ཆུང་བོ་དགེ་ཀུཾནེ་ཏུ་སྟོརྩེནེ་ཅེསྒྲིང་གེཀོམས་པར་བྱས་ལནེ་མང་དུ་བྱས་པ་ལས་དརྩེའསྒྲི་རྣམ་པར་སྨསྒྲིནེ་པས་དུད་འགྲོཀོ་རྣམས་སྐྱརྩེས་ཤེསྒྲིང་། དརྩེས་ད་ལྟར་ཅེསྒྲིགེ་ལ་གེཅེསྒྲིགེ་ཟ་བོ་ལསཀོགེས་པའསྒྲི་སྡུགེ་བོསྔོལ་

24.དགེ་ཉིམསུ་མྱཀོང་བོར་གྱུར་ཏེཀོ། འཕགེས་པ་འདསྒྲི་དགེ་གེསྒྲིས་ཀྱང་ལས་ཅེསྒྲི་བོགྱིསྒྲིས་ནེ་ལས་དརྩེའསྒྲི་རྣམ་པར་སྨསྒྲིནེ་པས་ཡེསྒྲིདགེས་(ཡེསྒྲི་དགེས)རྣམསུ་སྐྱརྩེས་ཤེསྒྲིང་། དརྩེས་ད་ལྟ་བོཀྲརྩེས་པ་དང་སྐོཀོམ་པ་ལ་

25.སཀོགེས་པའསྒྲི་སྡུགེ་བོསྔོལ་དགེ་ཉིམས་སུ་མྱཀོང་བོར་གྱུར། བོཞེསྒྲིནེ་བོཟངས་འདསྒྲི་དགེ་གེསྒྲིས་སརྩེར་སྣོ་ཀུཾནེ་དུ་སྟོརྩེནེ་ཅེསྒྲིང་གེཀོམས་པར་བྱས་ལནེ་མང་དུ་བྱས་པ་ལས་དརྩེའསྒྲི་རྣམ་པར་སྨསྒྲིནེ་པས་

26.ཡེསྒྲི་དགེསུ་སྐྱརྩེས་ཤེསྒྲིང་། དརྩེས་ད་ལྟར་བོཀྲརྩེས་པ་དང་སྐོཀོམ་པ་ལསཀོགེས་པའསྒྲི་སྡུགེ་བོསྔོལ་དགེ་ཉིམས་མྱཀོང་བོར་གྱུར་ཏེཀོ། འཕགེས་པ་འདསྒྲི་དགེ་གེསྒྲིས་ཀྱང་ལས་ཅེསྒྲི་བོགྱིསྒྲིས་ནེ་ལས་དརྩེའསྒྲི་རྣམ་པར་སྨསྒྲིནེ་པས་

27.ལྷ་རྣམ་སུ་སྐྱརྩེས་ཤེསྒྲིང་། དརྩེས་ད་ལྟར་ལྷའསྒྲི་བོདརྩེ་བོ་དགེ་ཉིམསུ་མྱཀོང་བོར་གྱུར། བོཞེསྒྲིནེ་བོཟངས་འདསྒྲི་དགེ་གེསྒྲིས་ནེསྒྲི་དགེརྩེ་བོ་བོཅུའསྒྲི་ལས་ཀྱསྒྲི་ལམ་ཆརྩེར་ཀུཾནེ་ཏུ་སྟོརྩེནེ་ཅེསྒྲིང་གེཀོམས་བོར་བྱས་ལནེ་མང་

28.དུ་བྱས་པ་ལས་དརྩེའསྒྲི་རྣམ་པར་སྨསྒྲིནེ་བོས་ལྷ་རྣམསུ་སྐྱརྩེས་ཤེསྒྲིང་། དརྩེས་ད་ལྟར་ལྷའསྒྲི་དགེརྩེ་བོ་དགེ་ཉིམསུ་མྱཀོང་བོར་གྱུར་ཏེཀོ། འཕགེས་པ་འདསྒྲི་དགེསྒྲིས་ཀྱང་ལས་ཅེསྒྲི་བོགྱིསྒྲིས་ནེ་ལས་དརྩེའསྒྲི་རྣམ་པར་སྨསྒྲིནེ་

29.པས་མསྒྲི་རྣམསུ་སྐྱརྩེས་ཤེསྒྲིང་། དརྩེས་ད་ལྟར་དགེརྩེ་བོ་ཆུང་དུ་ཉིམསུ་མྱཀོང་བོར་གྱུར། བོཞེསྒྲིནེ་བོཟངས་འདསྒྲི་དགེ་གེསྒྲིས་ནེསྒྲི་དགེརྩེ་བོ་བོཅུའསྒྲི་ལས་ཀྱསྒྲི་ལམ་ཆརྩེད་དུ་ཀུཾནེ་དུ་སྟོཀོནེ་ཅེསྒྲིང་གེཀོམས་པར་བྱས་ལནེ་མང་

30.དུ་བྱས་པས་ལས་དརྩེའསྒྲི་རྣམ་པར་སྨསྒྲིནེ་པས་མསྒྲི་རྣམས་སུ་སྐྱརྩེས་ཤེསྒྲིང་། དརྩེས་ད་ལྟར་བོདརྩེ་བོ་ཆུང་དུ་ཉིམསུ་མྱཀོང་བོར་གྱུར་ཏེཀོ། ། མསྒྲི་དགེརྩེ་བོ་བོཅུ་ནེསྒྲི་གེང་ཞེརྩེ་ནེ། སྲོཀོགེ་

31.གེཅེཀོད་པ་དང་། མ་བྱསྒྲིནེ་པར་ལརྩེནེ་པ་དང་། འདཀོད་པ་ལཀོགེ་བོར། གེཡེརྩེམ་བོ་དང་། བོརྫུནེ་དང་། ཕྲ་མ་དང་། ཚཛིགེ་རྩུབོ་དང་། ངགེ་འཁྱེལ་པ་དང་། རྣབོ་(བོརྣབོ)སརྩེམས་དང་། གེནེཀོད་

32.སརྩེམས་དང་། ལཀོགེ་ལྟ་སྟོརྩེ་བོཅུའཀོ། དགེརྩེ་བོ་བོཅུ་ནེསྒྲི་ལས་དརྩེ་ལས་བོཟློཀོགེ་པའཀོ། འདསྒྲི་མནེ་ཆད་གེཞུང་དུ་བོལྟ་བོར་གྱིསྒྲིས།།

33.༄། སྲོསྒྲིད་པའསྒྲི་འཁོཀོར་ལཀོ་འདསྒྲི། འདུལ་བོ་ལུང་སྡེརྩེ་བོཞེསྒྲི་རྒྱེ་འགྱུར་བོཀོད་འགྱུར་གྱིསྒྲི་དཔརྩེ་གེཉིསྒྲིས་བོསྟུནེ་ནེས། གེཞུང་དརྩེར་གེསལ་བོ་རྣམས་དརྩེ་བོཞེསྒྲིནེ་དུ་བྲསྒྲིས་ཤེསྒྲིང་།

34.མསྒྲི་གེསལ་བོ་དང་ཐརྩེ་ཚཚོམ་ཟ་བོ་དང་རྣམས་གེཞུང་གེཞེནེ་ནེས་བོཙིལ་ནེས་བྲསྒྲིས་པ་ཡེསྒྲིནེ།བོརྟརྩེནེ་(རྟརྩེནེ)འབྲརྩེལ་བོཅུ་གེཉིསྒྲིས་ཀྱསྒྲིས་ཚཚོནེ་(མཚཚོནེ)བྱརྩེད་མསྒྲི་འདྲ་བོ་རྣམས་རྒྱེ་བོཀོད་གེཉིསྒྲིས་

35.ཀྱསྒྲི་ལུགེས་ཐ་དད་དུ་བྲསྒྲིས་ཤེསྒྲིང་། འདྲ་བོ་རྣམས་རང་སཀོར་བོཞེགེ་ནེས། དརྩེ་ལ་བོར་དཀོའསྒྲི་ཚཚོནེ་(མཚཚོནེ)བྱརྩེད་རྒྱེ་ཆཀོས་སུ་ཀོའསྒྲི་ཀྭོཀོནེ་ལུནེ་དང་ཞུའསྒྲི་ཀྭོཀོནེ་བྱས་འདུགེ་ཅེསྒྲིང་།

36.བོཀོད་ཆཀོས་སུ་ཆུནེ་རྒྱུནེ་(ཟཀོ་ཆུནེ་རྒྱུད)བྱས་འདུགེ་པས། དཀོནེ་ཅེསྒྲིགེ་ཏུ་སྣོང་ཞེསྒྲིང་། སྔོར་བྲསྒྲིས་ཐའསྒྲི་(ཐང)རྙེསྒྲིང་པ་འགེའ་ཞེསྒྲིགེ་

37.ལའང་འདསྒྲི་བོཞེསྒྲིནེ་ཏུ་འདུགེ་པས། དརྩེ་ལྟར་བྲསྒྲིས་པ་ཡེསྒྲིནེ། དརྩེ་ལ་རྐང་པ་མངཀོནེ་བོ་དརྩེ། འདསྒྲི་ནེས་འཆསྒྲི་བོའསྒྲི་

38.འགྲོཀོ་བོ་དང་མགེཀོ་བོཀོ་མངཀོནེ་པ་དརྩེའསྒྲི་ཕྱིསྒྲི་མར་སྐྱརྩེ་བོའསྒྲི་ཚཚོནེ་(མཚཚོནེ)བྱརྩེད་དཀོ། ། བོར་དཀོ་སཀོ་སཀོའསྒྲི་དབྱསྒྲིབོས་འཀོད་ལྔའསྒྲི་ཁོ་དཀོགེ་སཀོགེས་རྒྱེ་ཆཀོས་

39.ཝརྩེནེ་གྱིཀོལ་ལྱོཀོའ་ཤྲྰིཥྣུའ་དང་། བོཀོད་ཀྱསྒྲི་མངཀོནེ་པ་མཛཚོད་དང་། དགེའ་པཀོ་མངལ་འཇུགེ་ལས། ཚ་དམྱལ་གྲོང་དམྱལ་གྱིསྒྲི་གྲོངས་དང་སྡུགེ་བོསྔོལ་མྱཀོང་ཚུལ་

40.དང་། ལྷ་མསྒྲི་ལསཀོགེས་འགྲོཀོ་བོ་གེཞེནེ་རྣམསད་ཀྱསྒྲི་གེནེས་དང་། གེཟུགེས་དབྱསྒྲིབོས་བོདརྩེ་སྡུགེ་མྱཀོང་ཚུལ་སཀོགེས་རྒྱེའསྒྲི་ཡེསྒྲིནེ་བུནེ་གེསྒྲིང་

41.དང་ཀྱུའསྒྲི་གེཤེརྩེ་ཀླུནེ་དང་། བོཀོད་ཀྱསྒྲི་སའསྒྲི་དངཀོས་གེཞེསྒྲི་དང་། མངཀོནེ་པ་མཛཚོད་རྣམས་ལགེས་སཀོ།

42.རྒྱེ་འགྱུར་ དུ་སྐྱརྩེ་ མ ཆརྩེད ་དྲུགེ་ལ ་ ད བོང་ པཀོ་ལྔའསྒྲི་ གེཟུགེས ་དྲསྒྲི་ཞེརྩེས ་པ ་ ལ ས་ མསྒྲི་འདུགེ་པ ས།དབོང་པཀོ་ལྔའསྒྲི་སཀོ་སཀོའསྒྲི་

43.གེཟུགེས་རྒྱེའསྒྲི་ལྭེརྩེནེ་ཡེརྩེམ་གེསྒྲིང་དང་། བོཀོད་ཀྱསྒྲི་ཤེརྩེས་བྱ་རབོ་གེསལ་དུ་གེསུངས་པ་རྣམས་དང་བོསྟུནེ་ནེས་བྲསྒྲིས་སཀོ།།

44.༄། སྟོཀོནེ་པ་མྱ་ངནེ་ལ ས་འདས་པའསྒྲི་ཚུལ། ཡེང ་གེནེས་གེང་དུ་འབྲསྒྲི་པ་བོཀོད་ཀྱསྒྲི་བོསྟོནེ་འགྱུར་དང་།

45.རྒྱེའསྒྲི་དཔརྩེའ་བོཞེསྒྲིནེ་དུ་བྲསྒྲིས་པ་ཡེསྒྲིནེ། འདསྒྲིར་སྨྲས་པ། ། སྐྱརྩེ་སྐྱརྩེ་ཉིཀོནེ་དང་མར་གྱུར་སྐྱརྩེ་བོཀོ་རྣམས།། མསྒྲི་ལུས་རྙེརྩེད་བོར་དཀོའ་ཞེསྒྲིང་འཇྀསྒྲིགེ་པ་སླ། །

46.ཤེསྒྲི་ནེས་མརྩེད་པར་མསྒྲི་འགྲོཀོ་སླར་ཡེང་སྐྱརྩེ། སྐྱརྩེ་ལ་རང་དབོང་མརྩེད་ཅེསྒྲིང་ལས་དབོང་{མརྩེད}①此处“མརྩེད”当系衍文，应删去。ཡེསྒྲིནེ། དརྩེའང་མསྒྲི་དགེརྩེས་ངནེ་སཀོང་འཕརྩེནེ་བྱརྩེད་ལ།།

47.དགེརྩེ་བོས་མཐཀོ་རསྒྲིས་གེནེས་སུ་འདྲརྩེནེ་བྱརྩེད་བོས། ། སྐྱརྩེས་བུ་དམནེ་པ་ཡེསྒྲིནེ་ཀྱང་སརྩེམས་ཡེཀོད་ནེ། ། མསྒྲི་དགེརྩེ་བོཅུ་སྤང་དགེརྩེ་བོཅུ་དང་དུ་ལཀོང་། ། ཡེསྒྲིད་བོརྟནེ་མ་རུང་

48.སྡུགེ་བོསྔོལ་ཀུཾནེ་གྱིསྒྲི་རྒྱུ། སྦྱངས་པས་མསྒྲི་ངཀོམས་སྲོསྒྲིད་པའསྒྲི་ཕུནེ་ཚཚོགེས་ཀྱསྒྲི། ཉིརྩེས་དམསྒྲིགེས་བོསམས་ནེས་དགེརྩེ་བོའསྒྲི་བོཤེརྩེས་གེཉིརྩེནེ་ལ། བོསྟོརྩེནེ་ནེས་ཐར་

49.ལམ་བོསྒྲུབོ་ལ་བོརྩེཀོནེ་པར་མཛཚོད། ། འགྲོཀོ་རྣམས་སྲོསྒྲིད་མཚཚོར་བྱསྒྲིང་བོ་མཐཀོང་ནེས་ནེསྒྲི། ། མྱུར་བོར་སྒྲིཀོལ་ཕྱིསྒྲིར་བྱང་ཆུབོ་སརྩེམས་བོསྐྱརྩེད་ནེས།།

50.ཕར་ཕྱིསྒྲིནེ་དྲུགེ་སཀོགེས་ཚཚོགེས་གེཉིསྒྲིས་རབོ་བོསགེས་ཏེརྩེ། ། ཀུཾནེ་མཁྱེརྩེནེ་ཐཀོབོ་ཕྱིསྒྲིར་བོརྩེཀོནེ་པ་དྲགེ་པཀོ་མཛཚོད། ། ཅེརྩེས་པ་འདསྒྲི་རྣམས་རྒྱེ་གེར་ལྷཀོ་ཕྱིཀོགེས་ཀྱསྒྲི་

51.རྣལ་འབྱཀོར་པ་ཤྲིསྒྲི་ཡེཀོ་གེསྒྲི་ཤྭོཀོ་ར་སཀོགེས་རྒྱེ་བོཀོད་ཀྱསྒྲི་སླཀོབོ་མ་འགེའ་ཞེསྒྲིགེ་གེསྒྲིས། སྲོསྒྲིད་པའསྒྲི་འཁོཀོར་ལཀོ་པར་མ་གེཅེསྒྲིགེ་ཁྱེརྩེར་འཀོངས་ནེས།

52.འདསྒྲི་དགེ་པཀོ་ཡེསྒྲིནེ་ནེ་བྲསྒྲི་བོ་ཡེསྒྲིནེ་ཟརྩེར་བོས། དགེ་མ་དགེ་མདཀོ་བོསྟོནེ་ཆཀོས་བོལྟས་ནེས་བྱརྩེས་པ་བྱས་ནེས་

53.དརྩེ་དགེ་དང་བོསྟུནེ་ནེས། ཀོཀོནེཏེསྒྲིང：ཙིཛིང་གྱིཀོའ：ཟསྒྲི་ཐརྩེནེ：ཧཱུའ་ཛཛི：ཏེའསྒྲི་ཀྭོཀོའ་ཤྲིསྒྲི་དཔལ་ལྡེནེ་བོཀྲ་ཤེསྒྲིས་དཔལ་བོཟང་པཀོས་

54.སྲོསྒྲིད་པའསྒྲི་འཁོཀོར་ལཀོ་བོཀོཀོད་པ་འདསྒྲི་དང་། འབྱུང་ཁུངས་རྣམས་གེཞེནེ་ལ་ཕནེ་པའསྒྲི་བོསམ་པ་རྣམ་པར་དགེ་བོའསྒྲི་སྒོཀོ་ནེས་

55.བྲསྒྲིས་པ་ཡེསྒྲིནེ། དརྩེ་ལས་འབྱུང་བོའསྒྲི་དགེརྩེ་བོའསྒྲི་རྩེ་བོ་འདསྒྲིའསྒྲི་མཐུས་བོསྟོནེ་པའསྒྲི་ཉིསྒྲི་འཀོད་ཕྱིཀོགེས་བོཅུར་གེསལ་ཞེསྒྲིང་རྒྱེས་པ་དང་། །

56.༄། ། གེཀོང་མ་ཏེའསྒྲི་མསྒྲིང་ཆཀོས་རྒྱེལ་ཆརྩེནེ་པཀོ་སྐུ་ཚཚེ་རསྒྲིང་ཞེསྒྲིང་ཆབོ་སྲོསྒྲིད་བོརྟནེ་པ་དང་། སྤྱོསྒྲིནེ་བོདགེ་ཆརྩེནེ་པཀོ་གེཙིཚོ་བྱས་

57.སརྩེམས་ཅེནེ་ཐམས་ཅེད་རྫཀོགེས་པའསྒྲི་སངས་རྒྱེས་ཀྱསྒྲི་གེཀོ་འཕང་ཐཀོབོ་པར་གྱུར་ཅེསྒྲིགེ ། དགེརྩེའཀོ། །ལརྩེགེས་སྷོསྷོཀོ།།

藏文《说略》汉译：

生死轮回图之起源，《律分辨教》载：“当时，佛薄伽梵在王舍城羯阑释迦池竹林中，具寿舍利子与大目干连二人，经常亲往观察地狱、傍生、饿鬼、天、人等众有情之情形。二人在游历诸趣之后，来到南瞻部洲，为四众述说地狱众生之流放、斩斫、死亡等苦，畜牲道互相食啖等苦，饿鬼道饥渴等苦，天道死亡、堕落、身形粉碎、毁坏等苦，人趣中求觅资身衣食等苦。于诸趣之苦一一宣说。众人齐聚。（佛言）我之弟子极不喜清净梵行，将彼等带往具寿舍利子与大目干连处。随后，具寿舍利子与大目干连对彼等施以清净教法，众人受清净教法。因具寿舍利子与大目干连对彼等施以清净教法，众人策修清净梵行，对以上所述（五趣）差别亦了悟通达。当时，四众云集于具寿舍利子与大目干连处。于是薄伽梵问具寿阿难陀：“阿难陀，四众为何云集在比丘具寿舍利子和目干连处，因为何，缘为何？”阿难陀答复之语即上述舍利子与目干连在五趣所见种种情形。彼等何以极喜行清净梵行？（阿难陀对佛）一一陈说具寿舍利子与大目干连二者处四众云集之因与缘。复此，世尊告阿难陀：“并非常时都有比丘舍利子与大目干连，故应在寺门屋下画生死轮回图。”

转生于哪一道取决于所做之业。《律分辨教》又载：商主之子问曰：“圣者，因作何业异熟受此果报，生于地狱，受此流放、斩斫、死亡等苦？”（答曰）：“贤首，因彼等以极重心，于十恶业道数作不息，由彼业力，生为地狱有情，受流放等苦报。”“圣者，因作何业异熟，生于傍生道，受相互啖食等苦？”“贤首，彼等以轻微心，于十恶业道数作不息，受此果报，生于傍生，受彼此相食等苦报。”“圣者，因作何业异熟，生于饿鬼道，受饥渴等苦？”“贤首，因彼等极为吝啬，于此恶业数作不息，受此果报，生于饿鬼，受饥渴等苦。”“圣者，因作何业异熟，生于天道，得享天道妙乐？”“贤首，因彼等于十善道勤为修习，数作不息，受此果报，生于天道，得享安乐。”“圣者，彼等又因作何业异熟，生于人道，得享些许安乐？”“贤首，彼等于十善道数作不息，受此果报，今能得享些许安乐。”何为十恶业？杀生、偷盗、邪淫、妄语、离间语、恶语、绮语、贪心、害心、邪见等十业是也。与之相反则为十善业。更多内容参见经文。

此生死轮回图，合乎汉藏四部律，彼经中有明确记载者根据记载图画，彼经中未有明确记载、尚有疑问之处，则参阅他经之相关记载予以图画。有关十二缘起支的象征，凡汉藏经文有不同记载者，各自一一图画；相同之处自然只用一图表示。至于中有身之象征，汉文经中称“溉灌轮”(ཀོའསྒྲི་ཀྭོཀོནེ་ལུནེ།)或“水罐”（ཞུའསྒྲི་ཀྭོཀོནེ།），藏文经中称“水车”（ཟཀོ་ཆུནེ་རྒྱུད།），意义相同。一些旧唐卡中也画有此形象。水罐外露现之足，系诸众生未死之前身形足也；水罐外露现头者，诸众生未受生前身之头也。又，中有身各各形象、五色光明，载于汉文《圆觉略疏》（ཝརྩེནེ་གྱིཀོལ་ལྱོཀོའ་ཤྲྰིཥྣུའ），藏文《轮藏》（མངཀོནེ་པ་མཛཚོད།）、《难陀住胎经》（དགེའ་པཀོ་མངལ་འཇུགེ）中。寒、热地狱之数量及受苦情形、天人等有情居处、身形及所受苦乐情形等，载于汉文《因本经》(ཡེསྒྲིནེ་བུནེ་གེསྒྲིང་།)、《俱舍论》(ཀྱུའསྒྲི་གེཤེརྩེ་ཀླུནེ།)，藏文《正地根本经》（སའསྒྲི་དངཀོས་གེཞེསྒྲི།）和《轮藏》。汉译经中，于六入仅列了五蕴之色、味。五蕴之各各形象的绘画，则依据汉文《楞严经》（ལྭེརྩེནེ་ཡེརྩེམ་གེསྒྲིང་།）与藏文《彰所知论？》（ཤེརྩེས་བྱ་རབོ་གེསལ།）中的相关记载。

至于佛陀涅槃像之画法渊源，乃据汉藏文经论的记载。因说偈曰：

呜呼如母众有情谛听，人身极为难得易坏灭。

命终无不还得复受生，生处非由己意凭宿业。

恶业牵引堕于恶趣中，若行善业当得人天果。

即便下根之人应思量，断除十恶奉行十善法。

颠倒信赖一切痛苦因，除之不尽尘世诸苦厄。

思其过患当求善知识，依止彼师勤修求解脱。

照见轮回苦海众有情，为速解脱发起菩提心。

广行六度勤积二资粮，精进修行证得遍知果。

因西天南印土瑜伽士室哩药吉烁啰（ཤྲིསྒྲི་ཡེཀོ་གེསྒྲི་ཤྭོཀོ་ར།）等印、藏弟子携生死轮回图版前来，称此图若无错讹将依样绘画，是否正确请余在佛经中查考。经查证，此图合乎佛经。灌顶净觉西天佛子大国师班丹扎释巴藏卜以清净利他之心，书写此篇有关生死轮回图画法及渊源的文章。依兹善根，伏愿佛光普照，佛法增盛；大明皇帝大法王圣寿绵长，皇图永固；以众施主为首的一切有情众生证得圆满佛果。书竟。吉祥！

二、《说略》内容考释

汉藏文《说略》内容基本对应，汉文共45行，藏文共57行①“前录文”均漏第14行，共56行。，结构相同，但在细节上却多有差别，其内容大致可分为三部分：第一部分引用佛经说明生死轮的渊源；第二部分介绍生死轮的绘画特点；第三部分交代文章的写作缘起。藏文部分较多使用了缩写词（སྐུང་ཡེསྒྲིགེ），如前一词尾字母与后一词首字母相同时往往合而为一。也有个别词语前加字与现今正字法所规定的不同。②这些书写特点与笔者此前在岷县发现的班丹扎释分别于宣德六年（1431）和正统十四年（1449）发给岷州大崇教寺的两件法旨相似。参见李志明、洲塔.新发现的两件班丹扎释法旨及相关史事考述[J].中国藏学.2016(3).以下对《说略》主要内容进行简要考释。

（一）生死轮的渊源

汉藏文《说略》的第一部分均是引用佛经来说明生死轮回图的起源。汉文第1—20行、藏文1—32行系引用经文内容。需要注意的是，藏文引文省略了部分重复内容，较之汉文引文增加了“商主之子请问生死轮回图涵义”部分，叙事更加完整。其中1—18行，即笔者汉译文“故应在寺门屋下画生死轮回图”之前的部分，基本与汉文引文相对应；但19—32行，则系根据经文内容改写而成。

《说略》中对经文的引用表明，班丹扎释清楚地知晓汉文《大藏经》中的《根有部律》即藏文《甘珠尔》中的《律分辨教》。而我们知道，元朝政府主导下于至元二十四年（1287）编成的著名佛典目录《至元法宝勘同总录》却以为：“《根本说一切有部毗奈耶》蕃本缺”[4]。这一点似乎也在某种程度上说明，明代汉藏佛教的交流水平较之元代有所提高。

汉文部分在引文后称“出大藏尊字函”。经查，永乐北藏中《根有部律》分属“竟学优登仕”五函，而永乐南藏中该卷隶“尊”字函，则此处引文当依南藏[5]。藏文引文未注明出处。但据《西天佛子源流录》，永乐三年（1405），班丹扎释的根本上师班丹嘉措（དཔལ་ལྡེནེ་རྒྱེ་མཚཚོ）“及奏遣使西域，请取西番大字藏经，刊板印施，散于西土”[6]。这与明成祖为永乐版《甘珠尔》所作御制赞中“乃遣使往西土取藏经之文，刊梓印施”[7]的说法可相互印证。又，永乐九年（1411），班丹扎释“仍奉命入乌斯国传宣圣化，赉持大宝法王西番字大藏经。”[8]据此看来，班丹扎释所依据的藏文经典或是永乐八年（1410）刊刻完成的永乐版《甘珠尔》。

此经的梵文原本已经失传，但在新疆和中亚吉尔吉特（Gilgit）发现了其残卷①参见季羡林：《记根本说一切有部律梵文原本的发现》，《季羡林文集》第3卷，南昌：江西教育出版社，1998：396—399.。以往学者对于汉藏译本的态度一般是“贬汉褒藏”，认为汉译不太忠实，翻译较自由，而藏译本则严格得多[9]。但从《说略》所引经文看，汉藏译本差别较大，如《根有部律》中游行五趣的是目干连尊者，《律分辨教》中则是目干连与舍利子二人。再从汉藏经文对生死轮画法记载的差别（见后文）看，汉藏经文之间的差异，应该是由于各自翻译时所依据的母本不同，并非汉藏经文翻译质量或风格的差异。

（二）感恩寺生死轮的绘画特点

《说略》第一部分引用经文阐明生死轮的起源，但是引文内容未及生死轮回图的具体画法。在第二部分，班丹扎释交代了自己校正的这幅生死轮回图各主要环节在佛经中的出处，对十二缘起、中有、佛祖涅槃等三个环节作了较为详细的解释。

1.关于“十二缘起”

藏文《说略》第34—35行称，对于汉藏经文所载十二缘起的不同之处，依经文各自一一图画②《说略》汉文本缺此信息。这也提醒我们，对于此类多语种合璧文献，对其内容需做具体分析，若泛泛认为各种版本大致相同，或许就会忽略其中关键信息。。这说明班丹扎释对《根有部律》和《律分辨教》中生死轮的画法做过详细比较，对两者之间的差别，特别是十二缘起支象征图像的不同有清楚认识。

《根有部律》指出生死轮应画十二缘起，但却列出了十八支及相应的象征图像③参见《大正新修大藏经》第23册，第811页。。藏文《律分辨教》和《别解脱经集律广注》没有十二缘起象征图像的记载。④分别参见中华大藏经《甘珠尔（对勘本）》，第7册，北京：中国藏学出版社，2006:274—275；中华大藏经《丹珠尔（对勘本）》，第85册，北京：中国藏学出版社，2001:1112—1113.在我们翻检所及的藏文文献中，较早提及十二缘起象征图像的，是阿底峡尊者（982—1054）与其弟子所著《噶当父子问答录》⑤《噶当父子问答录》载：“律经有云：无明支盲妇像，行支陶匠像，识支猴子像，名色支乘船像，六处空旷区域像，触支相摩触像，受支眼中箭像，爱支饮酒像，取支摘果实像，有支孕妇像，生支孕诞像，老死支舆死人像。”参见仲敦巴等著：《阿底峡传》（藏文），西宁：青海人民出版社，2019:684—685。值得注意的是，《噶当父子问答录》虽然称这种说法出自律经，但是我们翻检各个版本大藏经收录的涉及生死轮回图的文献，均未见到关于十二缘起支具体象征图像的描述。。为便于对比，我们将汉、藏文献和感恩寺生死轮的十二缘起支及其象征图像列表如表1⑥太史文也曾制作过十二缘起及其象征图像的图表，但只称依据律藏，未指出具体依据的经典，也未指出汉藏文献的不同之处。参见Stephen F.Teiser,Reinventing the Wheel:Paintings of Rebirth in Medieval Buddhist Temples.Seattle and London:University of Washington Press,2008.pp.9-11；太史文.地方史和经典式：甘肃和四川生死轮回图[M]//胡素馨.佛教物质文化：寺院财富与世俗供养,上海：上海书店出版社，200:237—238.。

如表1所示，感恩寺生死轮的十二缘起支仅存七支，按顺时针排列。从其内容及现存每一支在圆周所占比例来看，该图所依经典当与《噶当父子问答录》一致，即未损坏前也只有十二支，而非十八支。现存七支的图像，均有汉藏文榜题。如《说略》所言，此图“对于汉藏经文记载的不同之处，各自一一图画。”例如无明支，《根有部律》载以罗刹像来表示，藏文经典中则称以盲妇像表示，感恩寺生死轮便在一格中两侧分别画罗刹像和盲妇像，并在图像旁加汉藏文榜题说明。有支，《根有部律》载当画大梵天像，藏文经典则指应画孕妇像，感恩寺生死轮便在一格内分别画大梵天像和孕妇像，并加汉藏文说明。老死支，《根有部律》分为老支和死支，即老支由男女衰老像表示，死支以舆死人像表示，藏文经典以舆死人像表示老死支。感恩寺生死轮则在一格中分别画衰老男女像和舆死人像①此图中舆死人像是众人抬棺木像，体现了汉文化的影响。常见的藏传佛教生死轮图像的老死支，则是一人背裹尸袋像，个别还绘有秃鹫，反映藏族的天葬习俗。。至于识支、行支、名色支、生支等四支的象征图像，因为汉藏经文记载一致，故只画一种图形。

表1 汉、藏文献记载与感恩寺生死轮十二缘起支及其象征图像对比表

现今常见藏传佛教生死轮的十二缘起支象征图像，多与《噶当父子问答录》一致。但较为古老的生死轮遗存，如阿旃陀石窟、榆林窟和宝顶山生死轮，却以18种图像来表示缘起支。究其原因，阿旃陀生死轮应是依据梵文经文所绘，榆林窟和宝顶山生死轮的经典依据或是《根有部律》。梵、汉、藏经文关于十二缘起支及其象征图像之间的差异，或可说明梵文中对此内容的记载有不同版本，而汉藏经文依据翻译的版本不同。

2.关于“中有”

《说略》汉文第24—28行、藏文第35—39行，介绍“中有”环节画法，对应感恩寺生死轮由里向外第二圈。“中有”也称中阴，指前身已弃、后生未得之间，即死后未投生中间，共七七四十九天。这是感恩寺生死轮非常独特的一个环节，与现存所有生死轮画法均不相同，以往的研究都未涉及此点②原图上此圈内容已较为模糊，魏文等人的研究中认为感恩寺生死轮由三圈组成，似未识别出此圈。。

“中有”是生死轮图像中变异最大的一环。《说略》指出，经文中以“溉灌轮”或“水罐”，也叫“水车”来表示“中有”。实际汉藏经文对此记载仍有差别。《根有部律》载：“于其毂处作圆白色，中画佛像。于佛像前应画三种形：初作鸽形，表多贪染；次作蛇形，表多嗔恚；后作猪形，表多愚痴。于其辋处，应作溉灌轮像，多安水罐，画作有情生死之像。生者于罐中出头，死者于罐中出足。于五趣各像其形。周围复画十二缘生生灭之相。”[10]《律分辨教》和《别解脱经集律广注》仅称应以水车（ཟཀོ་ཆུནེ་རྒྱུད།）象征中有，并无在水罐中图画有情像的情节。

有研究者根据以上《根有部律》的记载，认为生死轮的原型是印度手推式水车（noria），在中国则演变为筒车形象①参见朱天舒.生死轮图像的水车起源及其在大乘佛教里的演变[J].法鼓佛学学报,2018(3).。这一观点无疑很有创见。宝顶山生死轮将水罐安排在第四圈——最外一层，或许也是基于这种理解。因为无论印度水车上的水罐，还是中国筒车上的竹筒，都位于轮盘的最外层②令人费解的是，阿旃陀生死轮上并没有水罐；榆林窟和白东布生死轮上的水罐却被安排在了倒数第二圈，而不是最外一圈。或许是经文本身的模糊性，导致了诸多变体的产生。。但是，结合上下文，《说略》“此轮脐间名溉灌轮”的理解似更为准确，也就是说由最内圈“毂”处的三毒和第二圈“辋”上的水罐，一起构成溉灌轮或水车形象，而非将整个生死轮视为水车。反之，若将此处“辋”理解成整个生死轮的最外层，则与经文中下一句“周围复画十二缘生缘灭之像”不合，因为最外层不可能再有一个“周围”。正因如此，感恩寺生死轮的水罐被安排在第二圈，现存十个水罐，都是前端露出一人头，后端露出双足。这一点又与榆林窟、白东布和宝顶山生死轮上的水罐不同，因为这三处都是各个水罐中露出不同有情的首尾，表示不同生命形态之间的转化③宝顶山生死轮上的水罐保存较好，太史文识别出此轮共18个水罐，描绘的形象按首、尾排列如下：1.女人—男人；2.男人（官员）—女人；3.虎—男人；4.公牛—虎；5.？—公牛；6.爬虫—？；7.猪—爬虫；8.龙—猪；9.蛇—龙；10.鱼—蛇；11.马—鱼；12.山羊？—马；13.猴子—山羊？；14.？—猴子；15.鸭—？；16.鼠？—鸭；17.狗—鼠？18.男人—狗。参见《地方式和经典式：甘肃和四川生死轮回图》，第239页。。不过藏文《说略》特别指出：“一些旧唐卡上也这样描绘。”表明这一画法并非没有先例。

现今常见的藏传佛教生死轮，“中有”环节虽位于第二圈，但并不用水罐，只是将五道或六道众生排成一圈，将圈按上下或左右分为黑、白两半，黑色部分表善趣，白色部分表恶趣。这或许可归结为两个原因：一是藏文经文中并未提到在水罐中画有情生死的情节；另一方面或因水车形象在藏族社会流传不广。

《说略》接着指出，“中有身”形象和五色光明，依据的是汉文《圆觉略疏》④《圆觉略疏》应指唐宗密所著《大方广圆觉修多罗了义经略疏》。此经论及五道时称：“青黄赤白黑，五色各各随方而现。然此一喻亦喻印前亦喻显后。言印前者，五色喻五道。”参见〔唐〕宗密、〔明〕德清.圆觉经注疏[M].北京：线装书局，2016:89.、藏文《轮藏》和《难陀住胎经》。需要注意的是，《难陀住胎经》对应的藏文经典应是《为阿难说处胎会》（དགེའ་བོཀོ་ལ་མངལ་ལ་གེནེས་པ་བོསྟོནེ་པ།），该经收入《大宝积经》（དཀོཀོནེ་བོརྩེརྩེགེས།）卷十四⑤《至元法宝勘同总录》第28-29页认为此经“蕃本缺”。但是此处班丹扎释却引用了其内容，或可说明当时汉藏佛教交流水平超越了元代。，而非《说略》藏文部分提及的《难陀入胎经》（དགེའ་བོཀོ་མངལ་འཇུགེ），即《大宝积经》卷十三之《佛说胞胎经》（དགེའ་བོཀོ་མངལ་དུ་འཇུགེ་པ་བོསྟོནེ་པ།）。因为“中有”五道五色光明的内容只出现在《难陀住胎经》，不见于《难陀入胎经》。这一点反映在图中，即水罐一圈共射出五道光，与第三圈的“五趣”图像相连通，并在各趣用汉藏文标出各道光的颜色。现存可辨者三道：“生天道白光”（ལྷའསྒྲི་བོར་དཀོ་འཀོད་དཀོར་པཀོ།），“生人道黄光”（མསྒྲིའསྒྲི་བོར་དཀོ་འཀོད་སརྩེར་པཀོ།），“生饿鬼道绿光”（ཡེསྒྲི་དགེས་ཀྱསྒྲི་བོར་དཀོ་ལྗང་ཁུ།）。所缺两道当是“生畜生道蓝光”（དུད་འགྲོཀོའསྒྲི་བོར་དཀོ་འཀོད་སྔོཀོནེ་པཀོ།），“生地狱道黑光”（དམྱལ་བོའསྒྲི་བོར་དཀོ་འཀོད་ནེགེ་པཀོ།）。⑥《难陀住胎经》载，地狱中有色如炭（黑），畜生中有色如烟（蓝），饿鬼中有色如水（绿），欲界人天中有色如金（黄），色界中有色白。（参见中华大藏经《甘珠尔（对勘本）》，第41册，北京：中国藏学出版社，2006：651.）这种说法与藏传佛教宁玛派《度亡经》略有不同。该经称：“来自天道的昏暗白光，来自阿修罗道的昏暗红光，来自人道的昏暗蓝光，来自畜生道的昏暗绿光，来自饿鬼道的昏暗黄光，来自地狱道的昏暗灰光。”（参见莲花生.藏传佛教宁玛派度亡经[M].祁正贤,译.西宁：青海民族出版社，2012:19.）

除重点解说“中有”环节的经典依据外，班丹扎释还指出感恩寺生死轮所绘寒热地狱、人天宫土、六根表象等多个律藏中未提及的环节，在多部汉藏经文中的依据。这里需特别说明的一点是，感恩寺生死轮上的人趣一格中绘有四大部洲，并各有汉藏文榜题：东胜生洲（ཤེར་ལུས་འཕགེས་གླསྒྲིང་།），南瞻部洲（ལྷཀོ་འཛམ་བུའསྒྲི་གླསྒྲིང་།），西瞿陀尼（ནུབོ་བོ་གླང་སྤྱོཀོད）,北拘庐洲（བྱང་སྒྲི་མསྒྲི་སྙནེ།）。在生死轮人道分别画出四大部洲，是经文的描述，《根有部律》称：“于人趣中应作四洲：东毘提诃，南瞻部洲，西瞿陀尼，北拘卢洲。”[11]《律分辨教》亦载：“薄伽梵告曰：应于边上画地狱道、畜生道、饿鬼道，也要画东胜生洲、西牛贺州、北拘卢洲、瞻部洲。”[12]但是现今所见生死轮回图却鲜有这种画法。印度阿旃陀生死轮，表示五趣轮回的一圈分成了八格，学界对此历来看法不一，太史文先生赞同日本学者Sadakane Keiji的观点，认为之所以分八格，是在天道两侧分别单独画四大部洲所致。[13]以往此说法缺乏旁证。感恩寺生死轮虽然未将四大部洲安排至天道两侧占据四格，但依然在一格中分别绘出，从侧面证明太史文的解释能够站得住脚。

藏文《说略》还对比了汉藏经文关于六入、五蕴等方面的细微差别。这部分内容虽然只有寥寥数语，但却涉及多部汉藏经文的细节，足见班丹扎释对所引用的汉藏佛经了然于胸，尤其对几部在《至元法宝勘同总录》中都未能识别出的汉藏对应经文，他却能准确引用，说明明代汉藏佛教交流的水平或已超越元代。我们推测，班丹扎释如此熟悉汉藏经文对应内容，当与其受明英宗委托，将汉文《大藏经》目录翻译为藏文，熟悉汉藏佛教经典有关①《西天佛子源流录》载：“正统辛酉岁（正统六年，1441），上命工金书大藏经一部，俾令佛子番译藏经目录。”参见《西天佛子源流录——文献与初步研究》，第184页。。

3.关于“佛祖涅槃像”

严格来说，生死轮由两部分组成：一是表示处于生死轮回中的有情众生；二是脱离轮回，业已涅槃的佛。藏文《说略》第44行专门指出，佛陀涅槃像的画法参阅了汉藏经文。这一信息虽未出现在汉文《说略》中，却反映在图中，即感恩寺生死轮无常大鬼头顶白色椭圆坛中的佛陀涅槃像。虽然《根有部律》和《律分辨教》都指出要在白圆坛中画涅槃像②《根有部律》载：“次于无常鬼上应作白圆坛，以表涅槃圆净之像。”参见《大正新修大藏经》第23册，第811页。《律分辨教》则称：“将佛陀涅槃像画于白色圆坛中。”参见中华大藏经《甘珠尔（对勘本）》，第7册，北京：中国藏学出版社，2006：274—275.，但目前所见所有生死轮图像中均无此环节。现今常见的藏传佛教生死轮，一般是在无常大鬼头部两侧分别画僧人和佛菩萨像，或僧人和法轮像来表现此环节。

班丹扎释提及此点，或许就是因为生死轮回图中在无常大鬼头顶绘白色圆坛、在圆坛中绘佛陀涅槃像的画法缺乏实例，需要专门指出其经典依据。

（三）《说略》写作缘起

汉文《说略》第31—41行、藏文第45—53行，交代了班丹扎释写作《说略》的缘由，并说因果报应之理。此段内容汉藏文略有差异。综合来看，班丹扎释的西天南印土弟子室哩药吉烁啰等人携生死轮回图至京，准备绘画，但是有人认为此图“非教出”，即认为其不如法。故弟子们请求班丹扎释予以校正，判定其是否符合经律。班丹扎释对此图进行了细致校勘，指出其经典依据，融通汉藏经文的相关记载，命工匠画出了这铺生死轮回图的样本，并写下汉藏合璧的《说略》，以消除人们的疑惑。

携生死轮前来请求校正的室哩药吉烁啰③《安多政教史》写作“药吉烁啰”（ཡེཀོ་གེསྒྲི་ཤྭོ་ར），称班丹扎释于木虎年（1434年，宣德九年，甲寅），为汉僧主持觉海、圆让，及南印土班第喇嘛药吉烁啰授比丘戒，用汉语讲传《五十上师颂》和《别解脱戒》。参见《安多政教史》藏文本第682页、汉译本第643页。，早在宣德年间就已在班丹扎释座前受比丘戒。明代“西天”指迦湿弥罗地区（ཁོ་ཆརྩེ），即今克什米尔地区，明代煊赫一时的西天僧团即是由来自克什米尔地区的密教僧人为主体组成[14]。我们注意到藏传佛教中生死轮画法的两部经典依据《律分辨教》和《别解脱经集律广注》，前者由克什米尔译师兹纳米扎（ཛཛི་ནེ་མསྒྲི་ཏྲ）和吐蕃译师鲁益坚参（ཀླུའསྒྲི་རྒྱེལ་མཚནེ）译出，后者由同样来自克什米尔的译师萨巴杂聂代瓦（སརྦ་ཛ་ཉྰཉྰ་དརྩེ་བོ）和兹纳米扎、鲁益坚参三人合译。这说明生死轮在克什米尔地区的传播源远流长。

之所以要请班丹扎释来校正此图，应该是考虑到他在汉藏佛学领域的突出成就，以及他在佛教界的领袖地位④班丹扎释长期驻锡京师，历经永乐、宣德、正统、景泰四朝，于宣德十年正月受封为“弘通妙戒普慧善应慈济辅国阐教灌顶净觉西天佛子大国师”。随着同年受封的另一位西天佛子智光法师于当年六月圆寂，班丹扎释成为京城僧人中封号最高者。详细参见李志明.汉藏交融：明清时期岷州藏传佛教史研究[D].兰州:兰州大学，2018：72—73.。我们推测，认为生死轮“非教出”的，可能是汉传佛教界僧人。因为《根有部律》虽然收入汉文《大藏经》，但是却未成为任何一个汉传佛教部派所遵循的根本戒律，这可能是汉传佛教寺院不画生死轮、汉传佛教界对生死轮相对陌生的原因，以致有人认为其“非教出”。与之相反，藏传佛教各个派别均以《律分辨教》为根本戒律来源，加之阿底峡、宗喀巴等藏传佛教界享有崇高地位的高僧大德曾在论著中屡屡提及生死轮画法，故藏传佛教界对其内容并不陌生。①宗喀巴在其名著《菩提道次第广论》中，引用《律分辨教》关于生死轮的画法来讲说十二因缘。参见宗喀巴.菩提道次第广论[M].北京：中国藏学出版社，2017:224—225.

班丹扎释的处理方式无疑充满了智慧。他首先将汉藏佛经中有关生死轮的内容抄录出来，以消除人们对于生死轮是否如法的疑虑，并要求工匠在绘图时将汉藏佛经内容融为一体，使汉藏佛教僧人都能接受此图。班丹扎释的这一举措，在汉藏文化交流史上写下了浓墨重彩的一页，为我们认识汉藏佛教的交往交流交融史提供了一个鲜活的例证。

在汉文《说略》第33—39行、藏文第45—50行中，班丹扎释以简明的语言，阐释了生死轮回图所蕴含的深厚寓意，教导人们行善弃恶、追求解脱。虽然这部分汉藏文内容相同，但在行文上则各有特色：汉文使用散文形式，言简意赅，论说有力；藏文采用韵文，朗朗上口，易于念诵。

汉文《说略》最后，作者祈愿皇图永固、佛教兴隆，表现出作者与朝廷关系非常密切。藏文《说略》除与汉文对应的内容外，还称大明皇帝为“大法王（ཆཀོས་རྒྱེལ་ཆརྩེནེ་པཀོ།）”，祝愿皇帝圣寿绵长，并祈愿以众施主为首的一切有情早证佛果，宗教意味更加浓厚。藏文部分，班丹扎释的封号使用了音译形式，未使用意译，这与我们在其颁发的法旨中所见的情形一致，似能说明其封号的音译形式更为常用。

落款部分表明，《说略》于正统九年（1444）正月初一书于北京大隆善寺，目前所见感恩寺生死轮回图上的版本，是弘治九年（1493）年建寺时的抄本。我们推断，《说略》中的诸多错误可能是在抄写过程中所产生。藏文《说略》中的错误明显多于汉文部分的错误，且藏文书法也较汉文书法远为逊色，似能说明抄录者藏文水平不高。《说略》及其描述的图像，能在时隔50年后，从北京传至数千里外的甘肃永登，足见其在明代影响之大、流传之广。

三、《说略》的价值

汉藏合璧《班丹扎释生死轮回图说略》是我国历史上极为罕见的由藏传佛教高僧署名书写的汉藏合璧文章，是汉藏民族交往交流交融过程的历史见证，对于生死轮回图研究和班丹扎释，乃至明代汉藏文化交流史的研究均有重要的史料价值。

（一）《说略》对于研究生死轮回图的价值

流传至今的生死轮回图不可胜计，但除甘肃永登感恩寺生死轮上的《说略》一文，人们尚未在其他生死轮上发现内容如此丰富的介绍生死轮渊源及特点的文字。或许正因如此，有学者认为，律典不是目前所知任何一铺生死轮回图的直接依据，几乎从未找到寺庙里绘制轮回图所凭据的准确经典，有的只是相关的文本[15]。但从《说略》可知，感恩寺生死轮回图的绘制，同时参阅了《根有部律》和《律分辨教》这两部汉藏经文中有关生死轮回图画法的文献依据，对于这两部经文中没有提及的相关内容，则参校了其他多种汉藏经文绘制，并参考了相关旧唐卡的画法。综合来看，感恩寺生死轮是现存生死轮中最接近佛经描绘的一铺生死轮图像。

古往今来，生死轮回图在各地的变异很大。如前所述，太史文甚至认为，生死轮的每一次绘制就是一种再创造。但以往人们并不知道这种再创造的过程是如何完成的，因为从未见到某一生死轮绘制过程的文字记载。《说略》明确指出生死轮回图及其画法在多部汉藏佛经中的渊源，并首次注意到汉、藏经文对生死轮记载的差异，深化了我们对生死轮图像的认识。《说略》提醒我们，生死轮回图所出现的各种变异，除了太史文已经指出过的地方性特点，还应该考虑两方面的因素：一是被认为译自同一部梵文经典的生死轮回图文献依据《根有部律》和《律分辨教》，存在诸多差异，所以如果是分别依据汉、藏经文创作生死轮，则必然会有不同之处。二是经文描述本身的模糊性，在某种程度上导致了图像变异的产生。例如前文已经指出的，藏文经文对“中有”环节描述的模糊性，造成了其在表现形式上的多样性。或许正是因为《律分辨教》对生死轮画法的记载较为笼统，使得生死轮的标准化问题显得非常重要，于是一些详细规定生死轮各个环节具体画法的文本便应运而生。①这类文献影响较大的有：许钦·慈诚仁青（ཞུ་ཆརྩེནེ་ཚུལ་ཁྲོསྒྲིམས་རསྒྲིནེ་ཆརྩེནེ，1697-1774）的《五趣生死轮说因果·佛陀使者》（སྲོསྒྲིད་པའསྒྲི་འཁོཀོར་ལཀོ་ཆ་ལྔ་པའསྒྲི་བོཤེད་པ་རྒྱུ་འབྲུས་སྟོཀོནེ་པའསྒྲི་ཕཀོ་ཉི་བོཞུགེས།）和南喀桑格（ནེམ་མཁོའ་སརྩེང་གེརྩེ，1712-1780）的《五趣生死轮画法》（སྲོསྒྲིད་པའསྒྲི་འཁོཀོར་ལཀོ་ཆ་ལྔ་པའསྒྲི་འབྲསྒྲི་ཚུལ་བོཞུགེས་སཀོ།）。这两部文献中对于《律分辨教》中所载生死轮画法不甚明了或者省略的环节，如十二缘起的象征图像、“中有”环节的画法，都有非常清晰的表述，排除了出现变异的可能性。分别参见BDRC：W29980：58-60，BDRC：W11818：113-121.

（二）《说略》对于班丹扎释和明代汉藏交流史研究的价值

近年来，随着《西天佛子源流录》《吉祥喜金刚集轮甘露泉》《究竟定》等重要文献的刊布和《大乘要道密集》的重新解读，《说略》作者班丹扎释日益受到学界关注。如所周知，班丹扎释是明朝继大宝法王、大乘法王、大慈法王之后封赠的第四位法王——大智法王，与萨迦、噶举、格鲁诸派均有甚深法缘，是大宝法王德银协巴在南京弘法期间的译师，其弟子门人亦不乏兼通汉藏语文的高僧，他本人与汉传佛教高僧保持良好互动。②参见张润平,苏航,罗炤.西天佛子源流录——文献与初步研究[M].北京：中国社会科学出版社，2012；熊文彬，陈楠.西藏通史·明代卷[M].北京：中国藏学出版社，2016:519-528.

越来越多的研究表明，班丹扎释是促进明代汉藏佛教交流的关键人物。沈卫荣先生认为：“班丹扎释很早就是一位兼通汉藏、深昧奥义的优秀译师。”[16]他还指出，《大乘要道密集》中多部经文的译者莎南屹啰“或应该是属于大智法王班丹扎释麾下之西域僧团中的一名弟子。”[17]近来又有学者指出，班丹扎释是故宫旧藏密教文本《究竟定》最有可能的编译者或编译工作的主持者。[18]但颇为遗憾的是，能够确定由班丹扎释创作或翻译的传世作品寥寥可数。笔者曾在班丹扎释家乡岷县，找到了他从北京大隆善寺发给岷州大崇教寺的两份藏文法旨，并从其侄子妙济禅师绰巴扎释的塔铭中，考得该铭藏文部分当系据其口述写成③参见李志明、洲塔.新发现的两件班丹扎释法旨及相关史事考述[J].中国藏学.2016(3)；李志明.《妙济禅师塔铭》与明代汉藏佛教交流[J].中国藏学.2020(2).。谢佐先生在《瞿昙寺》一书中提及，瞿昙寺所藏宣德元年刊刻的藏文《大乘庄严宝王经》，有班丹扎释所写的藏文校勘记④参见谢佐.瞿昙寺[M].西宁：青海人民出版社，1998:67.。至于其汉文作品，仅见他为无际禅师书写的挽偈碑。

《说略》是目前所见班丹扎释唯一传世的汉藏合璧署名文章，对于认识其汉藏语文水平、佛学水平、翻译水平和翻译风格均有不可替代的史料价值。见微知著。《说略》表明，班丹扎释是一位精通汉藏语文和佛典的优秀译师，他对汉藏佛教的异同之处了如指掌。作为当时佛教界的领袖人物，他尽力调和汉藏佛教的差异，有效促进了汉藏佛教的交流和认同。

汉藏合璧《班丹扎释生死轮回图说略》的校释与翻译提醒我们，汉藏文内容虽然基本对应，但在一些重要细节上也有差别。对于此类多语文合璧的文献，应该对每一种文本都做具体分析，否则可能遗漏掉一些重要信息。