《青史演义》中的成吉思汗征西夏部分史料来源探析

胡日查，包海燕

（1.内蒙古民族大学 马克思主义学院；2.内蒙古民族大学 美术学院，内蒙古 通辽028043）

成吉思汗灭乃蛮之后，首次征西夏，拔力吉里寨，经落思城而还。铁木真建立蒙古汗国后的第二年，即1207年再征西夏，克斡罗孩城。第四年，入河西，夏主纳女请和。第十三年，围西夏王城，夏主逃跑到西凉。灭西域归来之后，第二十一年伐西夏，取甘、肃等州，进而过西凉府、搠罗、河罗等，遂踰沙陀，到了黄河九渡，直取应里等县，继克灵州，败夏遣嵬名令公援军。第二十二年，成吉思汗留兵攻打西夏王城，然后自己率师渡河攻打西夏积石州，继又破西夏临洮、洮河、西宁、信都等州府，西夏国主李晛投降，西夏国灭亡。成吉思汗征西夏在《青史演义》中有以下几个情节：攻取西夏国力吉里寨和落思城；攻取西夏国斡罗孩城；擒获西夏高令公；擒获西夏西壁氏；擒获西夏嵬明令公；引河水灌西夏都城中兴府，夏主纳女请和；再度攻西夏王城；夏主李遵顼出逃西凉；成吉思汗取西夏甘、肃州；过西凉府、搠罗、河罗等，遂踰沙陀，到了黄河九渡，直取应里等县；克灵州；夏遣嵬名令公来援，迎着去击败；攻积石州；破临洮府、洮河府等地；西夏国主李晛降。

关于成吉思汗征西夏，《青史演义》第三十二至第五十九章做了描述。现对相关情节加以比较和研究如下：

拉丁文转写与汉译

[1]ene udaγ-a kerbe šia ulus-un licili qoruγ-a-ba lüö si ceng qota ene qoyar-i olbasu，man-u bete ulusun döcin tümen cireg-dür γurban-on-u künesü tegüs güicimüi tan-u olan ükün jitküjü γabiy-a bütüge kemen jarlaqui-dur olan jangjun cireg aγula tal-a dügürtel-e duratay-a bayasuldun küliyejü abuba 此次能攻克西夏国力吉里寨和落思城，我勃特国四十万大军给养三年不愁，所以希望大家务必尽力，取得胜利，众人兴奋地高呼着领命①。

[2]yeke cireg-i egejü baγuquy-a liüjünglü-ber oloγai qota-yi sakiγulba大军起程回国之时命刘仲路留守斡罗孩城②。

[3]gao ling güng yekel-e šiqamdaju sayi cireg-ün küriy-e-dür egejü taisi sün-sö-yi abcu dutaγasuγai kemen morin-iyan egegültel-e genedte emün-e inu sartaγcin-u šir-a irejü qalqalan yaγaran egejü buruγulsuγai getel-e genedte mongγul-un nigen yeke jangjun nigente jangjun gao ling güng-ün büsen-ece atquju duγturaju morin-u deger-e -ben abun γarcu jebseg-i-inü aldaγulba高令公惊惶失措想返回营中带太子遵顼一起逃跑，可刚回头撒儿塔黑臣的希拉挡住了去路，高令公非常着急赶紧调转马头准备逃跑时，一位蒙古将军冲过来伸手从他腰带抓起，拽到自己的马上，同时使他手中武器丢落③。

[4]……daivu tüšimel ši-bi-ši taisi-yi qamuγlan γarsuγai kemen sula cireg-iyer jasaju jam buruγulan eciküi-e cibgetel-e basa boγurji-dur ucaraju kedünte jürcildügsen ügei ši-bi-ši bayildun tengcikü ügei sayi dutaγasuγai getel-e boγurji baraγun mürü-yi jidalan unaγaju bariju külibe……太傅西壁氏保护太子装扮成士兵，刚要出城恰逢又遇上了孛斡儿出，没几个回合西壁氏就受不了想跑时孛斡儿出刺伤他右臂挑于马下擒拿④。

[5]tedüi qaγan-u gegen-ü yeke-cireg kürcü iregsen-dür boγurji üi-ming-ling-güng-i külijü uγtun jolγuju aγuljiγsan-dur皇帝大军到达之时孛斡儿出押解嵬名令公来见⑤。

[6]li an cön mongγul-un küriy-e-ece jao bicig egürejü aisui kemen sonuscu yaγaran qaγalγ-a nekelgen liübölin-i γarγaju uγtuγulun oruγulju darui küjis-ün širege beletcü jarliγ-i küliyen abcu mün edür darui bey-edür yal-a-tu debel emüscü köbegün-iyen mün külijü γaγca ökin li-süö-ying-i γurban jaγun kügjim-ün ökid keüked-tei daγaγulun jaγun terge narin sab saγali altan torγ-a önggetü sab jibseg-ün jerge jici narin örgüge maiqan ciceri daγtu-tai abcu mongγul-un küriy-e-dür daγar-a irebe李安全听说蒙古主派人送诏书来，赶忙传令打开城门，命令刘伯林出城迎接并跪接皇诏，当日，自身穿罪服、捆绑其子、携带女儿李索英及三百名歌女和一百车精瓷细陶、金银绸缎、彩帐雕床等前往蒙古军营中投降⑥。

[7]caγadai-cin-wang qaγan-u jarliγ-i olju doturaban li-sün-sö-dür yekel-e aγurlan yaγaran šibadaju yeke cireg-iyer šia ulus-tur irejü kenggerge deleddün šia ulus-un neyislel qotan šing-jeü-yi tögüriglen qaγaju察合台亲王领到圣旨，心中对李遵顼非常不满，便快马加鞭来到西夏并包围其都城兴州城⑦。

[8]li-sün-šö kül debsen gemšibecü tusa ügei bolju genedte nigen arγ-a olju olan sayid-i cuγlaγulun daγar-a ecimüi kemen mekelen qaγuraju……jici edürün süni düli-yin kiri baraγun qaγalγ-a-bar γarcu šiliangun γajar-tur oruju ecibe李遵顼感到无望时忽又想起一计，召集全臣谎称投降……于次日晚出城赶奔西凉⑧。

[9]……qaγan-u gegen……cireg-i abcu šia ulus-un sü-jeü qotan-i qaγaju nigente kenggerge deledcü olan jangjun-i cüm qotan-dur γarγaju sü-jeü-yi bayilduju abuγad γan jeü-dür kürügsen-dür……皇帝……领军包围西夏肃州城，擂鼓令众将爬城攻取肃州城之后大军又前行到了甘州⑨。

[10]tedüi qaγan yeke cireg-i kögejü šiliangvu sulu qulu-yin jerge-yin γajar-i önggerejü šidu-yin γajar-i daγarin abcu šir-a müren-ü yisün olum-iyar getüljü ying-li-šian-i abuγad成吉思汗率领大军攻破西凉府搠罗、河罗等县，遂踰沙陀，到了黄河九渡，直取应里等县⑩。

[11]tedüi šia ulus neng tügšiltei bolju irgen-ü sanaγan-iyan aldaju cüm mongγul-i uγtun oruγsaγar ebülün arban nigen sara-dur šia ulus-un yeke neyislel lan jeü qotan-dur kürügsen-dür 西夏国国危且失去民心，国民都投诚蒙古，冬十一月，蒙古军已经到达其都城兰州城。

[12]tendece šia-yin ejen lišian dutaγan γarcu baraγun kijaγar-tur-iyan kürcü cireg elsün tegünü terigülegsen tüšimel seü-ming-ling-güng-dür arban tümen cireg ügcü lan jeü-yi dakin abur-a ireküi-dür mongγul-un turšiγul kedüyin sonuscu irejü kelegsen-dür 李晛逃到西境重新招兵买马，又遣大将嵬名令公率兵十万夺回兰州，蒙古探马早就探听到此消息禀报。

[13]tedüi qaγan belgüdei cin-wang söyi liao-wang qoyaγul-a-dur qorin tümen cireg ögcü šia ulus-un wang li-šian-u neyislel qotan-i-anu qaγalγaju überün bey-e yeke cireg-i abcu šir-a müren-i getülejü ji-ši-jeü qotan-i bayilduju成吉思汗令其弟别勒古台和辽王薛阇二人领兵二十万围攻夏主李晛所在城市，自且率领大军西渡黄河攻打积石州城。

[14]qaγan-u qaγaγsan ši-ning-jeü qota tabun edürün örlüge tabun baras-un jangjun-nar qotan-i dabaju dörben qaγalγ-a-yi qamtu-bar nekegejü abuγsan-dur nögüge lin-tao tao ke qoyar jeü-yin qotan cüm γarcu daγaγsan-dur qaγan ene γurban qota-yi tübšitken irgen-i toγtaγaju qaγan-u gegen degedü daivu tüšimel wang-yin-dur tümen cireg ögcü šia-ulus-un ejen li-šian-u saγuqu šindüvü qotan-i nemejü qaγalγaγad überün bey-e emün-e jüg oruba皇帝的五员虎将在第五日凌晨破门而入拿下西宁州城，于是临洮、洮河等自来投诚，成吉思汗边安抚三城军民，边命令大夫王英带领一万兵马包围夏主李晛所住信都府，然后自领兵马南下。

[15]šia-yin ejen nigente setkil cüküjü ese alan amin-i keltürigülbesü daγasuγai kemegsen-dür夏主已经死心，说不杀便降。

关于成吉思汗征西夏，《蒙古秘史》《罗黄金史》《续资治通鉴》《大元史》都有所记载，根据比较《大元史》记载最接近《青史演义》所描述之情节。

《大元史》第34-78页中记载如下：

〖1〗tayizu temüjin cerig-iyer ürün-e-dü šia-ulus-i dayilar-a oduγad lijili neretü qorγ-a-yi qajaγulduju abuγad lüö si ceng qota-yi daγarin ulus irgen-i degeremdejü aduγu temegen-i olan oljalaγad egejü irelüge 岁乙丑，帝征西夏，拔力吉里寨，经落思城，大掠人民及其橐驼而还。〖2〗tayizu cinggis qaγan šia-ulus-i dayilara oduγad waluqai neretü qota-yi qadqulduju abuluγ-a 二年丁卯秋，再征西夏，克斡罗孩城。〖3〗tayizu cinggis qaγan ke-ši neretü γajar-a cerig-iyer-iyen oruγsan-dur šia-ulus-un ejen li an cön jalγamjilaqu köbegün-degen cerig ögcü tayizu-yin cerig-i uγtuju iregsen-i tayizu qadqulduju daruγad šia-ulus-un γao ling güng neretü vüyönšöi-yi bariluγ-a夏主李安全遣其世子率帅来战，败之，获其副元帅高令公。〖4〗tayizu cinggis qaγan münkü šia-ulus-un ulaqai neretü qota-yi qadqulduju abuγad šibisa neretü dayivu tüšimel-i baribai 克兀剌海城，俘其太傅西壁氏。〖5〗tayizu cinggis qaγan mün-kü cerig-iyer-iyen oruγad šia-ulus-un imen neretü kerem-i qadqulduju abuγad šia-ulus-un cerig-i daruju üyi-ming-ling-güng neretü jangjun-i bariluγ-a进至克夷门，复败夏师，获其将嵬名令公。〖6〗tayizu cinggis qaγan tedüi šia-ulus-un ejen-ü saγuγsan jüng-šing-vü neretü qota-yi qaγaγad müren-ü usun-i qotan-u jüg tataju oruγulqui-dur uquγsan subaγ-un ergi ebderejü bisqalqui-dur qaγaqui-ban bayiγad egejü jüng-šing-vü qotan-dur šia-ulus-un ejen-i oruju aca kemen uda neretü dayivu tüšimel-iyen ilegegsen-dür šia-ulus-un ejen li an cön elsesügei kemen ökin-iyen tayizu cinggis-dur kürgejü irebei薄中兴府，引河水灌之，堤决，水外溃，遂撤围还。遣太傅讹答入中兴，招谕夏主，夏主纳女请和。〖7〗tere jil-dur mongγul cerig ürünetü šia-ulus-i dailar-a oduγad wang-un saγuγsan qota-yi qaγaγsan-dur伐西夏，围其王城。〖8〗šia-ulus-un ejen li-sün-sö ši-liang-un γajar-a dutaγaju γaruluγ-a夏主李遵顼出走西凉。〖9〗tere jun-a tayizu cinggis qaγan mün-kü šia-ulus-un sü-jeü qota-yi qadqulduju abuγad γan jeu qotan-dur kürbei 取夏甘、肃等州。〖10〗tere namur-a tayizu cinggis qaγan ši liang vü šüö-lüö ke-lüö neretü γurban qota-yi abuγad saduyin γajar-i daγarin quang ke müren-ü yisün olum-dur kürüged ying-li-šian qota-yi abubai 秋，取西凉府、搠罗、河罗，遂踰沙陀，至黄河九渡，取应里等县。〖11〗ebül-ün dumdadu sar-a-dur tayizu cinggis qaγan ling-jeü qota-yi qadqulduju abuγsan-u qoyin-a 帝攻灵州。〖12〗šia-ulus-un ejen üyi-ming-ling-güng neretü tüšimel-iyen ilegejü ümüler-e irekü-yi tayizu cinggis qaγan müren-i getüljü qadqulduγad darubai夏遣嵬名令公来援，迎着去击败。〖13〗tayizu cinggis qaγan šia-ulus-un wang-un qota-yi qadquldu gejü cerig-iyen saγulγaγad jarim cerig-iyen abun müren-i getüljü oduγad ji-ši-jeü qota-yi qadqulduju abuluγ-a帝留兵攻夏王城，自率师渡河攻积石州。〖14〗qabur-un dumdadu sar-a-dur lin tao vü tao ke jeü ši-ning-jeü neretü γurban qota-yi basaqu abubai破临洮府、洮河州、西宁州。〖15〗tere sar-a-dur šia-ulus-un ejen li-šian cinggis qaγan-dur oruju öggülüge夏主李睍降[1]。

由此可以获得如下对应：

〖1〗—[1]攻取西夏国力吉里寨和落思城，《大元史》记载和《青史演义》描写一致。〖2〗—[2]攻取西夏国斡罗孩城，《大元史》记载和《青史演义》描写一致。〖3〗—[3]擒获西夏高令公，《大元史》记载和《青史演义》描写也一致。〖4〗—[4]擒获西夏西壁氏，《大元史》记载和《青史演义》描写也一致。〖5〗—[5]擒获西夏嵬名令公，《大元史》记载和《青史演义》描写也一致。〖6〗—[6]引河水灌西夏都城中兴府，夏主纳女请和，《大元史》记载和《青史演义》描写也一致。〖7〗—[7]再度攻西夏王城，《大元史》记载和《青史演义》描写也一致。〖8〗—[8]夏主李遵顼出逃西凉，《大元史》记载和《青史演义》描写也一致。〖9〗—[9]成吉思汗取西夏甘、肃州，《大元史》记载和《青史演义》描写一致。〖10〗—[10]过西凉府、搠罗、河罗等，遂踰沙陀，到了黄河九渡，直取应里等县，《大元史》记载和《青史演义》描写一致。〖11〗—[11]克灵州，《大元史》记载和《青史演义》描写也一致。〖12〗—[12]夏遣嵬名令公来援，迎着去击败，《大元史》记载和《青史演义》描写也一致。〖13〗—[13]攻积石州，《大元史》记载和《青史演义》描写也一致。〖14〗—[14]破临洮府、洮河府等地，《大元史》记载和《青史演义》描写也一致。〖15〗—[15]西夏国主李晛降，《大元史》记载和《青史演义》描写也一致。

从上可见有关成吉思汗征西夏，《青史演义》史料利用自《大元史》更是没有什么悬念。除此之外，《青史演义》中所穿插使用之蒙古察罕在征西夏途中的奇遇及成吉思汗派遣昔里钤部和忽都铁穆儿攻取沙州时，沙州城民诈降并用计等细节故事情节，也只在《大元史》中有相关记载。比较如下：

察罕在征西夏途中的奇遇：

资金计划的落实是企业资金管理工作中的重要步骤，年度资金计划是根据行业的市场行情和企业的经济状况，结合企业内部资金要求，对资金各方面的支出和收入情况做好协调。将资金安排统一的管理方案，全方位的将资金进行调整，按照规定对资金进行调动和整理，避免资金的恶性应用。制定资金的申请方案，相关工作人员向上级财务部门提出资金申请方案，并按照资金计划落实。

《大元史》：saqan nigen edür jam-iyar yabun atal-a aljiyaju ebesün deger-e umtan büküi-dür nigen uγuli tergede inu ireged dongγudqui-dur saqan tegün-i jigšijü γutul-iyar-iyan cokibasu γutul-un dotur-a-aca nigen moγai unabai saqan gertegen ireged tayizu temüjin-dür medegülbesü tayizu ügülerün uγuli-yi qamuγ-iyar jigšin bügetel-e cimadur nigen bayasqulangtu qubilγan boljuqui ci qoici aci ür-e degen saitur manjiju uγuli-yi büü alaγtun kemebe“有一天察罕赶路走累，于是，躺在草垛上睡觉时旁边来了一只猫头鹰尖叫，察罕恶心拿靴子打过去，这时从靴子里面掉了一条蛇，察罕回来给太祖禀报，太祖说，被众人唾弃的猫头鹰成了你的救星，日后嘱咐你的子孙勿杀。”[2]35

《青史演义》：……saiqan surtaltu……medegülerün boγul bi jam-dur dobtuluγsaγar yadaju nigen jülge-dür kebtejü baqan seggiküi-e γutul-iyan tayilju ketejü büküi-dür qar-a edür-iyer nigen uγuli šibaγu boγul minu bey-e-yi toγuriju jajiginan dooγurqui-dur boγul bi yaγaran örügesün γutul-iyar cokibasu γutul-un dotur-a-aca qarin nigen……moγai unabai……tayizu müšiyejü ücirün maγu irw-a-tu uγuli maši jigšigüritü bügetel-e manduqu tüšimel cimadur maγad bayar-un qubilγan boljuqui……kemegsen-dür……“赛罕苏日图乐图……说，路上我赶路累，脱靴子躺在草垛上睡觉时，白天在旁边来了一只猫头鹰尖叫，我恶心拿一只靴子打过去时从靴子里面……掉了一条蛇……太祖笑道，被众人唾弃的猫头鹰却成了福星高照之臣子你的救星……”。

成吉思汗派遣昔里钤部和忽都铁穆儿攻取沙州时沙州城民诈降并用计片段：

《大元史》：cinggis qaγan ši li cian bü neretü tüšimel-iyen qudu temür luγ-a sa jeü qotan-u irgen-i olduju oruγul kemen ilegegsen-ü qoin-a sa jeü qota-yin irgen qudal-iyar oruju öggüy-e kemeged üker kiged ariki darasun-iyar cerig-dür šangnamui kemen cerig bögküjü baibai“成吉思汗派往昔里钤部、忽都铁穆儿到沙州城时，沙州城居民诈降，说是送酒水、牛肉来却伏兵丁。”[2]74

《青史演义》：…… qaγan……jangjun qadu-temür-dür tacingqorlu-yin köbegün šiliyambu-yi qabsuruγulun ögcü ša jeü qota-yin olan-i bayilduju ab kemen ilegeküi-dür ša jeü qota-yin irgen arγ-a kereglen……mongγul-un cerig-i uγtuju qorim barimui kemen irejü……“……成吉思汗……派往大将军忽都铁穆儿带领塔青好日乐之子昔里钤部到沙州时，沙州城民使用计谋……说是给蒙古军队献宴席……”。

表1 关于成吉思汗征西夏的其他记载

根据以上的比较，《青史演义》显然是根据《大元史》的记载加以文学创造的。

[注 释]

①对蒙文学会1939年版尹湛纳希《大元盛世青史演义》（第七分册）第52页的部分内容进行了拉丁文转写和汉译。

②对蒙文学会1939年版尹湛纳希《大元盛世青史演义》（第八分册）第90页的部分内容进行了拉丁文转写和汉译。

③对蒙文学会1939年版尹湛纳希《大元盛世青史演义》（第八分册）第140页的部分内容进行了拉丁文转写和汉译。

④对蒙文学会1939年版尹湛纳希《大元盛世青史演义》（第八分册）第141-142页的部分内容进行了拉丁文转写和汉译。

⑤对蒙文学会1939年版尹湛纳希《大元盛世青史演义》（第八分册）第143页的部分内容进行了拉丁文转写和汉译。

⑥对蒙文学会1939年版尹湛纳希《大元盛世青史演义》（第八分册）第145页的部分内容进行了拉丁文转写和汉译。

⑦对蒙文学会1939年版尹湛纳希《大元盛世青史演义》（第十分册）第44页的部分内容进行了拉丁文转写和汉译。

⑧对蒙文学会1939年版尹湛纳希《大元盛世青史演义》（第十分册）第45页的部分内容进行了拉丁文转写和汉译。

⑨对蒙文学会1939年版尹湛纳希《大元盛世青史演义》（第十一分册）第81页的部分内容进行了拉丁文转写和汉译。

⑩对蒙文学会1939年版尹湛纳希《大元盛世青史演义》（第十一分册）第83页的部分内容进行了拉丁文转写和汉译。